jueves, 3 de diciembre de 2015

ERIZAINTZAREN HISTORIA



Zainketa gizateriaren sorreratik existitzen den jarduera da, eta harengan leku eta historiako momentu bakoitzeko egoera soziokulturalek eragina dute. Testuinguru soziokultural horren barruan, sinismenak, eta horien barruan erlijioa, momentu bakoitzean gaixotasunari buruz zuten iritzi nagusiarekin batera, zainketaren garapena aztertzeko erabakigarriak izango dira.

Zainketen profesionalizazioaren hasiera Erdi Aroan koka dezakegu. Garai honetan ospitaleak edo instituzio itxiak eraikitzen hasi ziren elizen zein katedralen inguruetan edo horien hegal batean, Elizak salbamenaren bide bezala hainbeste aldarrikatutako karitatea nobleek eta aberatsek gauzatzeari esker eraikiak. Instituzio hauek, garaiko gizarteko pertsona behartsuenak zaintzera zuzenduak, garrantzi handia izan zuten Europa astindu zuten izurriteetan. Erakunde hauek zituzten gabetasun zenbatezinei, elikadura ezegokiaren ondorioz ordurarte ezezagunak ziren gaixotasunak, gabetasunaren ondorioa zirenak, gehitu behar zaizkie, parasitoek eragindako larruazaleko gaixotasunekin batera. Zentru hauetan zainketak hainbat ordenako erlijiosoek egiten zituzten, oraindik ere etxeko zainketak nagusiki emakumeak egiten zituela ahaztu gabe. Horrela, K.o. III. mendean, San Basiliok, Zesareako gotzainak, pertsona gaixoei eta babesgabeei laguntza emateko ospitaleak eraikiko zituen ordena bat sortu zuen. VI. mendean San Benitoren Erregelak Europan ordena erlijiosoen garapena behin betiko ezarriko zuen.

ARGAZKIA 1 Iatreia, Asclepeia y Xenodoquio

Erdi Aroko ospitaleek lau motako erakundeak barne hartu zituzten, legenardundegiak; txiroentzako babes-etxeak eta ospizioak; aterpetxeak eta gaixo behartsuen zainketara zuzendutako instituzioak. Guztiak elizetatik eta ibaietatik hurbil kokatzen ziren. Geroago gremioek ere ospitaleak eraiki eta mantendu zituzten. Zainketaren ardura ospitaleen zerbitzura zeuden hainbat ordenako serorek eta instituzioaren zerbitzura zeuden langileek zeukaten.

Behe Erdi Aroan, elikagaien gabeziaren ondorioz miseriak eta goseteak ohikoak zirenean, biztanleria Europa astindu zuten izurriteen menpe egon zen. Erromesaldiak hasi ziren Jerusalemera, Lur Santura, eta Konpostelara, eta bidean milaka erromes hil ziren. Ospitale eta erizain gehiago behar ziren erromesak hartzeko. Elizak ospitale berrien eraiketa sustatu zuen, une egokian bildutako diruari esker mantentzen zirenak. Orduan, erizaintzari loturiko ordena militarrak sortu ziren, erromes gaixoak zaintzeko. Azken hauek Lur Santuko gurutzaden ondorioz sortu ziren. Ez dago erizain-gudari hauek egiten zuten lanari buruzko informazio askorik, baina ospitale handiak eraiki eta hornitu zituztela eta beraiek, zaldunek, gaixoak zaintzen zituztela ageri da.

Horrela, lehen ordena militarrak sortu ziren, Jerusalemgo San Joaneko Zaldun abegitsuak; Zaldun Teutoiak; Maltako Ordena, San Lazaroren Zaldunak eta Hilobi Santuko Zaldunak, tenplario famatuak. Ordena militar erlijiosoen hazkundea Espainiara ere heldu zen, eta Calatravaren Ordena, Montesakoa edo Santiagoko Zaldunena sortu ziren.

Hauek dira ezagutzen diren lehen ospitaleak: Lyongo Dieu Hotela (Frantzia, 542. urtea); Pariseko Dieu Hotela (Frantzia, 650. urtea); eta Erromako Espiritu Santuaren Hotela (Italia, 717. urtea). Espainian ezagutzen den lehena Meridako Ospitalea da, Hiriko Gotzainak fundatua.

Hispanian Godoen Monarkiarekin, bisigodoak errege zirela, V. eta VIII. mendeen artean, “Fuero Juzgo o Libro de los Jueces” agertu zen, eta liburu honetan gure arbasoen, “odol-ateratzaileen”, izena agertzen da. XIII. mendean Gaztelako Erresuman, Alfontso X. a Jakitunaren “Zazpi partidetan” alfajemes izenarekin agertzen dira, arrunki bizarginak ere deituak; bizarra moztu eta odola atera behar zuten leku jakin batzuetan, ez enparantzetan edo kaleetan.

Gure arbasoak gremioak eta kofradiak sortzen hasi ziren, eta, horren ondorioz, profesional liberalen hazkunde garrantzitsua eman zen, gure lanbidean gertatu bezala.

XIV. mendean Bizardunen eta Zirujauen lehen Kofradiak, San Kosme eta San Damian Zaindari Santuen babespean sortu zirela idatzia dago. Kofradia hauek erlijiosoak eta ongileak ziren, baina beren estatutuetan jarduera profesionalari buruzko arauak ematen ziren, zirujau-bizargin lanetan aritu ahal izateko kofradiako bi zirujauk azterketa egin behar zietelako.

Ikusten dugu Talde, Gremio, Elkarte, eta abarrek, "zaintzea" bakarrik ez dela, baizik eta zaintzen jakin behar dela konturatzen hasten direla, horregatik, taldeetan antolatzen dira, eta, lehen esaten genuen bezala, kofradia bateko kidea izateko azterketa bat gainditu behar zuten eta aztertuak izan behar ziren. Gauzak jakiteaz gain, ikasi ere egin behar dela konturatu ziren.

Esaterako, 1310ean Valentziako Bizargileen eta Zirujauen Kofradian hautagaiei egiten zieten azterketak bi atal zituen, teorikoa eta praktikoa. 1408an Bartzelonako San Kosmeren eta San Damianen Zirujauen eta Bizargileen Kofradia Profesionalean egiten zituzten azterketak Valentziakoekin antza handia zutela ageri da.

Madrilen 1385. urtean 11 ospitaleak bakarrean bildu ziren, “Hospital General”-ean, bi etxeetan bananduta zegoena: bat kutsakorrentzat eta bestea ez-kutsakorrentzat. 1524an Karlos V.ak "errege ospitaleak" ezarri zituen eta horietan pertsonalaren eginkizunak eta zereginak zehazten ziren, erizain nagusiarena eta erizain laguntzailearena, esaterako. Osasun laguntza kofradietan, gremioetan eta ermandadeetan ere ematen zen.

Ogibidean jarduteko gaitasuna errege-erreginek, Fernando jaunak eta Isabel andreak, 1500eko apirilaren 9an Segovian emandako Errege Pragmatikan bilduta geratu zen:

“Mandamos, que los Barberos y Examinadores mayores, de aquí adelante, no consientan ni den lugar que ningún barbero, ni otra persona alguna, pueda poner tienda para sajar ni sangrar, ni echar sanguijuelas, ni ventosas, ni sacar dientes ni muelas, sin ser examinado primeramente por los dichos maestros Barberos mayores personalmente, sopena que cualquiera que usase de las cosas susodichas o de cualquiera de ellas sin ser examinado, como dicho es, sea inhábil perpetuamente para usar dicho oficio, y más pague dos mil maravedís de pena para la nuestra Cámara, etc...”

ARGAZKIA 2 Hotel Dieu

Gure arbasoek ikasten zutena badakigu, horrela 1541ean “Libro del arte de las comadres y del regimiento de las preñadas y paridas y de los niños” ikasliburua zeukaten; 1583an “Tratado de la utilidad de la venae festionisin”; urte berean “Tratado de la utilidad de la sangría”; 1604an “Prematica por la que se da la orden en el examen de los Cirujanos Romancistas”; 1617an “Instruccion de enfermeros y consuelo a los afligidos enfermos. Y verdadera practica de como se han de aplicar los remedios que ordenan los médicos. Muy necesario para que los enfermos sean bien curados y provechosa a los practicantes de Medicina”; etab...

ARGAZKIA 3 Fuero Juzgo o Libro de los Jueces

Filipe V.aren Errege Zedula baten bitartez, 1711ko urtarrilaren 29an, Odol-ateratzaileen Klasea sortu zen, gaixoen sendaketan lanean ari ziren zientziako hainbat adarretan talde bakarra osatzen zuten ogibideen eta profesionalen koordinaketarako lehen pausoa izanda.

1843an “sendatzearen arteko medikuntzako eta kirurgiako laguntzaile praktikoak” onartu ziren eta 1846an ospitaleko laguntzaileak edo “ministranteak”.

Lege hauek 1857ko irailaren 9ko Errege Aginduagatik, “Ley Moyano” (Claudio Moyano Sustapen ministroagatik) deitutakoagatik, ordezkatuak izan ziren, 1855eko Osasunaren Lege Organikoaren babesean osasun ogibide laguntzaileak arautuz, praktikanteak eta emaginak lanbide batean aritzen zirela onartu zutelarik.

1896an Federico Rubio y Gali doktoreak Hungariako Santa Isabelen Erizaintzako lehen Eskola Sekularra zabaldu zuen.

Euskadin
Herriko bizargin, odol-ateratzaile, ministrante eta erizain dametaz hitz egiteak osasun arloko lanbidea den Erizaintzaren beste garai batzuetara eramaten gaitu. XIV. mendeko bizarginetatik gaur egungo erizaintzako profesionaletara asko izan dira eman diren aldaketak.

Gipuzkoa ez zen beste leku gutxi gorabehera hurbiletan gertatzen zenaren kanpo geratu, hemen zainketen historia mundukoaren antzekoa izanda. Intuiziozko erizaintzatik, familietako edo komunitateetako nagusietatik ahoz jasotzen zen erizaintzara igaro zen, eta X. eta XV. mendeen artean, lehenengo nobleziagatik, karitateagatik eta maitasunagatik, eta beranduago soldata baten truke, gaixotasunak zituztenen oinarrizko beharrak zaintzen zituzten pertsonak identifikatzen hasi ziren.

XVI. mendean gaixoak zainduko dituzten pertsonak hezitzera eta antolatzera zuzendutako lehen idazlanak aurkituko dira, erditzearekin lotutako guztiari arreta berezia eskaintzen zietenak, eta agian horregatik, jarduera emakumearen munduarekin erlazionatzen zen. Garai honetan egin zen IX. mendetik ordena erlijiosoek egin zuten lanaren osagarri ziren erizainen lehendabiziko aipamena, aurreko kapituluan ikusi dugun moduan. Erizainaren eta erlijioaren arteko erlazio estuak jarduerari zentzu espirituala ematen zion, bokazio baten islada bezala sentimenduak nagusitzen zirelarik. Eginkizun hauetara zuzendutako pertsonala behar bezala prestatzearen beharra, administrazio erlijiosoarekiko izandako ia erabateko mendetasunaren emaitza izan zen, hura baitzen zainketaren kudeaketaren arduraduna, erremedio eraginkorrenak ezagutzen zituena zelako. Erizainak, erlijiosoen laguntzailea izanda, ez zuen bere jakintzak handitzeko aukerarik eta, horregatik, haren lana etxeko lanatzat hartzen zen, balorazio sozialik gabekoa.

XVII. eta XVIII. mendeetan hainbat ordena erlijiosok gaixoen zainketarako prestatutako arauak indarrean jarraitzen zuten eta erizainen jarrera aldaketa, aldiz, ez zen XIX. menderarte emango, beren izaera onari eskuratutako ezagutzak gehitzen zaizkionean.

Bizkaian, Diego Lopez Harokoak Hiribildua fundatu zuenetik eta 1300eko ekainaren 15ean Hiri-gutuna eman zionetik, Erdi Aroko ospitalea Magdalenakoa edo San Lazarokoa zen, eta Joan Santuak Ospitalea XV. mendearen bukaeran sortu zen. Hau 1645eko abenduaren 6ko Erregimen Orokorrean idatzita dago, eta instituzio hauek “Bilbon jaiotakoen eta ondasunik gabeko bizilagun zahar eta txiroen aterpeak” bakarrik zirela ezartzen zen.

ARGAZKIA 4 Libro del arte de las comadres y del regimiento de las preñadas y paridas y de los niños 1541. Tratado de la utilidad de la venae festionisin

Araban, nahiz eta 1167tik eremutarren ospitaleei buruzko datuak egon, kasurik entzutetsuena Gasteizko Santiago Apostoluaren Ospitalea zaintzen zutenena da, “sendaketa ospitalea” bezala zuzentzen zutena, eta 1466tik ezagunak badira ere, seguruenik 1419an ospitalearen fundazioan egon zirenak. 1514an San Jose Ospitaleari buruzko aipamenak ere aurkitzen dira.

Gipuzkoan, 1485etik 1900era, ospitaleen kopurua oso urria zen, zortzi zeuden bakarrik. 1485eko datuen arabera Donostiako harresietatik kanpo, San Martin auzoan, San Lazaro Ospitalea zegoen. 1535etik 1719ra, Santa Katalinako aldirian San Antonio Abad Ospitalea egon zela ezagutzen da. Ondoren, 1787an, aipatutako ospitalea Abuztuak 31 kalera lekualdatu zuten eta 1888an, Manteoko Nafarroako etorbidera. Tolosako Ospitalea 1860an inauguratu zen.

Aipatutako 1855eko eta 1857ko legeen ondorioz, Euskadiko erizaintzaren historiako lehendabiziko elkarte profesionalak sortzen hasi ziren, eta praktikanteak ezagutzera eman zirenean Odol-ateratzaileen Elkarteetan bildu ziren, hauetatik titulazioan bakarrik desberdinduz, 1867an bi urteko ikasketen eta praktiken ostean medikuntza falkutateek emandako oniritzirik gabe jardun ahal izatea debekatu zuten arte.

Bigarren Gerra Karlistan batailoi bakoitzak zirujau odol-ateratzaile bat zeukan, normalean herri bakoitzean Udaletxeak kontratatzen zuen praktikantea izaten zena. Gerra Karlisten iraupen luzearean ondorioz, honi buruzko dokumentazio gehien Gerrako Ministerioan dago, hura baitzen batailoi bakoitzeko odol-ateratzaileak izendatzen zituena.

1904an praktikanteen eta erizainen ikasketak arautu ziren eta bi urte geroago Victoria Eugenia erregina Espainiara heltzea oso garrantzitsua izan zen, izan ere, hark Nightingaleren filosofia ekarri zuen eta berehala Gurutze Gorriko Gizonen Saila erreginak fundatutako Emakumeen Sailarekin osatuko zen.

ARGAZKIA 5 Euskal Herriko Ospital

1915ean Rubio doktorearen “Praktikanteen Buletina” eta erizain erlijiosoen aitorpen legala argitaratu zen.

1917an Euskal Herriko Praktikanteen Elkargoen Federazioa jaio zen. Bilera 1918ko irailaren 24an burutu zen, Iglesias jauna presidente eta Martinez de Pinillos, Elkargo anfitrioiaren lehendakaria, presidenteorde zirelarik, eta iparraldeko sei elkargoen (Araba, Gipuzkoa, Logroño, Nafarroa, Santander eta Bizkaia) ordezkariez gain, Monfledo jauna ere, Logroñoko Osasun Ikuskatzaile Probintziala, joan zen, aho batez honako erabaki hauek hartuz:

Profesioaren duintasunaren alde lan egitea
“La Unión de Practicantes del Norte de España” sortzea
Derrigorrez elkargoaren kide izatea
Legeak agintzen dituen lanpostu guztiak betetzea exijitzea
Intrusismoa jazartzea
Erditzeetan laguntzeko zeuden murrizketak bertan behera uztea eskatzea
Espainiako Elkargo guztiei “El Cuerpo de Practicantes Españoles” sortzea proposatzea.

1918an Espainiako Iparraldeko Praktikanteen Elkartea (Araba, Gipuzkoa, Logroño, Nafarroa, Santander eta Bizkaia) jaio zen. Eta 1921an Praktikanteen Federazio Nazionala sortu zen.

1927an “Erizain ofíciala” sortu zen eta bi urte geroago, 1929an, jardun ahal izateko derrigorrez elkargo baten kide izan behar zela ezarri zuten, ikuspegi sanitarioa orokorrean eta bereziki erizaintzarena nabarmen aldatuz. 1928an emaginak Praktikanteen Elkargoan sartu ziren.

ARGAZKIA 6 Gurutze Gorria (Donostian 1947)

1936ko gertaerek herrialdean egunero aurkezten ziren behar guztiei aurre egiteko gai ez zen egitura mediku-sanitarioa erakutsi zuten. Edonon ospitaleak sortu behar ziren eta existitzen zirenak gaixoak eta zaurituak hartu ahal izateko gutxieneko langileekin hornitu behar ziren. Komentu batzuk ospitale militar bihurtu ziren, helburu horretara prestatu ziren ordenak asko izanda: San Vicente de Pauleko Karitatearen Alabak, Santa Anako Karitatearen Alabak, San Joseren Arrebak, Karitateko Karmelitak, Irakaskuntzaren Amak, Mesedetako Arrebak, Kontsolamenduaren Arrebak, Jesusen Bihotzaren Amak, Ama Irlandarrak, Andre Mariaren Mirabeak, Jesusen Mirabeak, Ama Klaratarrak, Gurutzearen Arrebatxoak, Txiroen Arrebatxoak....

Ospitaleetan lan egiten zuten emakumeak asko zirela ikusita, eta maiztasun gehiegirekin zuten ezagutza bakarra borondate ona zela ikusita, ikastaroak antolatu zituzten, eta, horrela, Osasun-militarreko 5.506 Dama laguntzaile sortu ziren 116 ikastaroen bitartez, eta Estatu Nagusiak 1938ko maiatzean Dama laguntzaileak identifikatzeko dokumentua sortu zuen, gerra zibila bukatu zenean erizainen eta laguntzaileen artean 12.307 titulu egonda.

1937an Euskadiko Gurutze Gorria sortu zen Euskadiko behin-behineko Gobernuko Dekretuan agindutakoaren arabera. Honetan kanpainan, zorigaitzetan eta ezbehar publikoetan zauritutakoen laguntzarako Elkartea izenarekin ageri zen.

1940an “Michelin” eta “Cementos Rezola” enpresak izan ziren langileen artean praktikante bat izaten lehenak. 1942an Gaixotasunaren Derrigorrezko Asegurua sortu zen. Eta 1944an Osasun Laguntzaileen Elkargo Ofizialak sortu ziren, Praktikante, Erizain eta Emaginentzat Atal independienteak izanda. Egoitza Pedro Egañan.

1953. urtean Emagin, Praktikante eta Erizain titulu profesionalak Osasun Laguntzaile Teknikoa (OLT) Tituluan bildu ziren. 1954an eta Gobernazioaren Ministerioaren martxoaren 20ko Aginduaren bitartez, Osasun Laguntzaileen Kontseilu Nazionala onartu zen. Urte berean eta uztailaren 30eko Aginduaren bitartez, Osasun Laguntzaileen behin behineko Elkargoen estatutuak onartzen dira, hiru ataletan banatzen direnak: Praktikanteak, Emaginak eta Erizainak. 1955ean Gipuzkoako Emaginen Elkargoa sortu zen.

ARGAZKIA 7 Ospitaleko gela

1958an eta urtarrilaren 13ko Aginduaren bitartez, Osasun Laguntzaile Teknikoak derrigorrean elkargoko kide egin behar izan ziren, Praktikanteen Sailean gizonezko OLTak, Erizainen Sailean emakumezko OLTak eta Emaginen Sailean laguntza obstetrikoan espezializatutako emakumezko OLTak. 1977ko apirilaren 1ean Praktikanteen, Erizainen eta Emaginen Elkargoak batu ziren. 1978ko urriaren 10ean, Osasun Laguntzaile Teknikoen Elkargoaren Estatutuak argitaratu ziren, ekainaren 29ko 1856/1978 Errege-Dekretuaren bitartez. 1978an ere, Elkargo bateratuaren lehendabiziko hauteskunde demokratikoak egin ziren, eta 1983an Euskal Autonomia Erkidegoko Osasun-mapa publikatu zen, Euskadiko osasunaren lurralde-antolaketarekin batera.

ARGAZKIA 8. Gurutze Gorriaren erizainak Donostiako kasinoan, 1924

1979an eta Errege-Dekretuaren bitartez, Osasun Laguntzaile Teknikoen (OLT) Eskola, Erizaintzako Unibertsitate Eskola bihurtzea onartu zen.

1997ko azaroaren 21ean, Donostiako erizaintza irakaskuntza-unitatea, gaur egungo Donostiako Erizaintzako Diplomatuen Eskola - Euskal Herriko Unibertsitatea - Universidad del País Vasco, bihurtuko zen.

Era berean, farmaziako praktikanteak, ospitaleko praktikanteak, bizarginak, kirurgia txikiko praktikanteak eta pabilioi kutsakorren erizainak izan ziren.

Zer da erizaintza?
ENKren posizio deklarazioa, 1998an hartua eta 2004an berrikusia

“Erizaintzaren jarduera esparrua ez da eginkizun, funtzio edo erantzunkizun batzuetara mugatzen, zuzeneko zainketen zerbitzua eta haren emaitzen ebaluazioa, gaixoen eta osasunaren defentsa, ikuskapena eta besteetan delegatzea, zuzendaritza, kudeaketa, irakaskuntza, ikerketak egitea eta osasunaren arretari zuzendutako sistementzako osasun-politikak eratzea ere, erizaintzaren eginkizunak dira. Gainera, jarduera esparrua dinamikoa denez eta osasunaren beharrei, jakintzaren garapenari eta aurrerapen teknologikoei erantzuten dionez, aldizkako azterketak egitea beharrezkoa da, gaur egungo osasunaren beharrekin koherentea izaten jarraitzen duela ikusteko, osasunaren emaitza hobeagoen mesedetan”. (Itzulpen moldatua gazteleratik).

ITZULTZAILEA / TRADUCTOR
Fundazioa Euskomedia

TRABAJO ORIGINAL
La Voz de Enfermería en la Enciclopedia Auñamendi. Euskera
Primera parte
Segunda parte

La Voz de Enfermería en la Enciclopedia Auñamendi. Castellano
Primera parte
Segunda parte

AUTORES:
Jesús Rubio Pilarte
Enfermero y sociólogo.
Profesor de la E. U. de Enfermería de Donostia. EHU/UPV

Manuel Solórzano Sánchez
Diplomado en Enfermería. Servicio de Traumatología. Hospital Universitario Donostia de San Sebastián. OSI- Donostialdea. Osakidetza- Servicio Vasco de Salud
Insignia de Oro de la Sociedad Española de Enfermería Oftalmológica 2010. SEEOF
Miembro de Enfermería Avanza
Miembro de Eusko Ikaskuntza / Sociedad de Estudios Vascos
Miembro de la Red Iberoamericana de Historia de la Enfermería
Miembro de la Red Cubana de Historia de la Enfermería
Miembro Consultivo de la Asociación Histórico Filosófica del Cuidado y la Enfermería en México AHFICEN, A.C.
Miembro no numerario de la Real Sociedad Vascongada de Amigos del País. (RSBAP)

No hay comentarios: